جاذبه‌های گردشگری و دیدنی دنیا تنها به آنچه که روی زمین قرار دارد خلاصه نمی‌شود؛ بلکه بخشی از زیبایی طبیعت، در آسمان بالای سر ما و در شب‌های پرستاره وجود دارد. هر چند امروزه، دسترسی به چنین شب‌هایی در زندگی مدرن و پر از نور مصنوعی، بسیار سخت شده است، اما تدارک سفر به مکان‌های دور از شهر و امن به همراه تورهای رصدی، می‌تواند تجربه‌ای بی‌بدیل برای شما به ارمغان آورد، که تا پایان عمر برایتان ارزشمند باقی خواهد ماند. یکی از رخداد‌های بی‌نظیر در آسمان شب، بارش شهابی است. بارش‌های شهابی مختلف و ثابت که در طول سال در زمان‌های مشخصی اتفاق می‌افتند، از جمله مواردی هستند که می‌توانند به‌عنوان گردشگری نجوم در آسمان شب، مورد استفاده قرار گرفته و نه تنها در میان مردم مطرح شوند، بلکه به‌عنوان منبع درآمدی برای مناطق کویری و دور از شهر نیز مورد توجه قرار گیرند.

در این مقاله، با نمونه قرار دادن بارش شهابی جباری که از ۱۰ مهر آغاز شده و در ۲۹ مهر به اوج خود می‌رسد، ما به توضیح بارش شهابی، علت آن و اقداماتی که در هنگام رصد یک بارش شهابی می‌توان انجام داد، خواهیم پرداخت.

عکس: بابک امین تفرشی

بارش شهابی چیست؟

به‌طور کلی، شهاب‌هایی که در آسمان مشاهده می‌شوند را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

دسته اول؛ شهاب‌هایی که به‌طور پراکنده و در جهت‌های مختلفی در آسمان دیده می‌شوند، که تعداد آن‌ها در یک شب عادی، کمتر از ۶ عدد در ساعت است.

دسته دوم؛ شهاب‌هایی که دارای نظم بوده و در شب‌های خاصی از سال رخ می‌دهند. این‌ شهاب‌ها، با نام بارش شهابی شناخته می‌شوند.

عکس: David Kingham

بارش‌های شهابی را چگونه نام‌گذاری می‌کنند؟

نام بارش‌های شهابی از صورت فلکی که در کانون بارش قرار دارد، برگرفته می‌شود. به‌عنوان مثال، بارش شهابی «برساوشی» در تابستان، و بارش «اسدی» و بارش «جباری» از بارش‌های مطرح پاییز هستند. صورت فلکی جبار، که با نام «شکارچی» نیز شناخته می‌شود، از زیباترین صورت‌فلکی‌های قابل مشاهده در نیمه دوم سال در ایران است و از جمله صورت فلکی‌هایی است که به نام خود بسیار شباهت دارد. این صورت فلکی در فصل بهار و تابستان، روزها در آسمان بوده و به همین دلیل قابل رويت نیست.

عکس: سایت Astronoo

بارش شهابی چگونه اتفاق می‌افتد؟

دنباله‌دارها که از یخ، گرد و غبار و مواد سنگی ساخته شده‌اند، به اندازه یک شهر کوچک هستند و زمانی که به خورشید نزدیک می‌شوند، سطوح یخی آن‌ها تبخیر شده و گرد و غبار که از دنباله‌دار جدا شده، به شکل دم آن‌ به نظر می‌رسد. زمانی که یک دنباله‌دار از جایی عبور می‌کند، ذرات بخار شده سطحی آن، در فضا باقی می‌مانند. هنگامی که زمین از میان این غبارها و ذرات باقی مانده عبور می‌کند، این غبارها و ذرات به دلیل سرعت زیاد یونیزه شده، می‌سوزند و از خود ردی به جا می‌گذارند. هر چه زمین به تود‌ه‌ شهابی نزدیک‌تر باشد، یا دنباله‌دار به تازگی از آن مکان عبور کرده باشد، شدت بارش شهابی نیز شدیدتر خواهد بود. محل قرارگیری توده‌های غبار در فضا تقریبا ثابت است، بنابراین در زمان‌های خاصی که زمین به آن مکان‌ها می‌رسد، ما شاهد بارش شهابی خواهیم بود.

بارش شهابی جباری، از غبار به جا مانده از ستاره دنباله‌دار هالی اتفاق می‌افتد. دنباله‌دار هالی که یکی از دنباله‌دار‌های شناخته شده است، برای نخستین بار ۲۴۰ سال پیش از میلاد توسط ستاره‌شناسان رصد شد، اما هیچ کس متوجه نشد که این دنباله‌دار، هر چند دهه به‌صورت چرخشی مشاهده می‌شود. در سال ۱۷۰۵ میلادی، ستاره‌شناس و پروفسور آکسفورد، ادموند هالی، با انتشار مقاله‌ای، شواهدی از بازگشت دوره‌ای دنباله‌دار هالی را در سال‌های مختلف بررسی کرد.

با مطالعه رصد‌های انجام شده، مشخص شد که دنباله‌دارهای رصد شده در سال‌های ۱۴۵۶، ۱۵۳۱، ۱۶۰۷ و ۱۶۸۲، همگی دنباله‌دار هالی بوده‌اند. پروفسور هالی همچنین مشخص کرد که دنباله‌دار هالی در سال ۱۷۵۸، بار دیگر رصد خواهد شد. هرچند پروفسور هالی پیش از بازگشت دنباله‌دار از دنیا رفت، اما دنباله‌دار در زمان مشخص شده رصد شد و به همین دلیل به اسم او نام‌گذاری شد.

عکس: ESA

اکنون مشخص شده که هالی، مشهورترین دنباله‌دار تاریخ است، تقریبا هر ۷۵ سال یک بار به دور خورشید می‌چرخد و این امکان را فراهم می‌کند تا هر انسان در طول عمر خود یک یا دو بار آن را ببیند. آخرین باری که دنباله‌دار هالی رصد شده، سال ۱۹۸۶ بوده و به این ترتیب، رصد هالی در سال ۲۰۶۱، بار دیگر میسر خواهد شد.

اما بارش شهابی جباری تا سال ۱۸۹۳ گزارش نشد. این بارش برای نخستین بار توسط یک آمریکایی در کانکتیکات مشخص شد. رصد‌های بیشتر از این بارش در بین جنگ‌های داخلی سال‌های ۱۸۶۱ تا ۱۸۶۵ گزارش شد. محققان نتوانسته‌اند مشخص کنند به چه علت این بارش شهابی پیش از آن کشف نشده بود؛ زیرا غبارهای هالی برای هزاران سال در آن منطقه وجود داشته‌‌اند.

عکس: بابک امین تفرشی

بارش شهابی را از کجا و چگونه رصد کنیم؟

تا زمانی که صورت فلکی مورد نظر در آسمان شب قابل مشاهده باشد، شما می‌توانید بارش شهابی را رصد کنید. بارش شهابی جباری در تمام نقاط زمین قابل رصد است، تنها اگر شما بتوانید صورت فلکی شکارچی را در آسمان پیدا کنید. نقطه کانون بارش شهابی که با نام «Radiant» نیز شناخته می‌شود، در نزدیکی شمشیر جبار، در حدود نقطه شمالی بالای شانه سمت چپش قرار دارد. اما برای آن‌که بتوانید بارش شهابی را رصد کنید، نباید به آن نقطه خیره شوید. شهاب‌های نزدیک به کانون بارش، دنباله کوتاهی داشته و سخت‌تر دیده می‌شوند. بنابراین به اطراف صورت فلکی نگاه کنید.

عکس: NASA

از آنجا که این اتفاق، رخدادی در طول شب است، لازم است که شما از آلودگی‌های نوری فاصله داشته باشید. آلودگی نوری نه تنها دید محدودتری از اجرام آسمان را به دست می‌دهد، بلکه باعث می‌شود تا مردمک چشم شما تنگ شده و نور اجرام کم نورتر آسمان را دریافت نکند. هرچند، در بارش امسال، ماه نیز حضور خواهد داشت؛ بدین معنا که نور ماه نیز بخشی از دید شما را محدود خواهد کرد.

برای یک رصد ایده‌آل،‌ شما باید به اندازه کافی از شهر دور شده و به مدت ۲۰ دقیقه به چشمان‌تان اجازه دهید تا با تاریکی محیط هماهنگ شود. در صورت نیاز، حتما لباس‌های گرم به همراه داشته باشید، زیرا در یک شب رصدی،‌ شما نمی‌توانید آتش روشن کنید. برخلاف رصد اجرام ریز و ثابت آسمان که به تلسکوپ نیاز دارند، مشاهده بارش شهابی باید بدون تلسکوپ، و با چشم غیر مسلح انجام شود، زیرا اجرامی که شما انتظارشان را می‌کشید، در محدوده‌ای مشخص پراکنده خواهند بود. در صورت نیاز به نور، از چراغ قوه‌هایی با نور قرمز استفاده کنید. رنگ قرمز، اندازه مردمک چشم شما برای رصد در شب را تغییر نخواهد زد.

عکس: بابک امین تفرشی

آیا اجرام بارش شهابی به زمین برخورد می‌کنند؟

بسیار وسوسه‌‌انگیز است که تصور کنیم شهاب‌های درخشان‌تر، از تکه‌هایی تشکیل شده‌اند که ممکن است به زمین برسند، اما در بارش شهابی جباری این اتفاق نمی‌افتد. شهاب‌های کوچک این بارش، برخی به کوچکی و ریزی یک عدد شن هستند و شهاب سنگ یا «Metreoroid» نامیده می‌شوند. زمانی که این شهاب‌ها به جو زمین وارد می‌شوند، به «Meteor» یا شهاب تبدیل می‌شوند. اصطکاک مقاومت هوا در جو زمین، باعث می‌شود تا شهاب‌ها بسوزند و دنباله‌ای نورانی از خود تولید کنند که با نام عامیانه «ستاره دنباله‌دار» شناخته می‌شود. بسیاری از شهاب‌ها پیش از رسیدن به زمین تجزیه می‌شوند، اما آن‌ها که به زمین می‌رسند، «Meteorite» یا شهاب‌سنگ نام دارند.

عکس: سایت Meteorites for sale

خصوصیات بارش شهابی جباری چیست؟

برخی از شهاب‌ها در بارش‌های جباری بسیار سریع و نورانی هستند، و سرعت‌شان به‌طور میانگین به ۲۳۸ هزار کیلومتر بر ساعت می‌رسد. این سرعت، تنها ۶ کیلومتر بر ساعت، کندتر از سریع‌ترین بارش شهابی سال، یعنی بارش شهابی اسدی است. تعداد تخمین زده شده شهاب‌ها بر ساعت (ZHR) در بارش شهابی جباری ۲۰ عدد است.

عکس: بابک امین تفرشی